تحلیل چالش های توسعه فضایی نواحی کلان شهری با رویکرد امنیت ملی مورد پژوهی: چالش های کالبدی- فضایی ناحیه کلان شهری تهران

خزائی, کاظم; علی اکبری, اسماعیل; ویسی, هادی

تحلیل چالش های توسعه فضایی نواحی کلان شهری با رویکرد امنیت ملی مورد پژوهی: چالش های کالبدی- فضایی ناحیه کلان شهری تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری تخصصی جغرافیا و برنامه ریزی شهری، تهران، ایران

² استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

³ دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

توسعه فضایی ناحیه کلان‌شهری تهران در دهه‌های اخیر با سرعتی شتابان و خصلتی ناهمگون شکل گرفته است. با این رویکرد، هدف پژوهش حاضر، تحلیل چالش‌های ‌ناحیه کلان‌شهری تهران با رویکرد امنیت ملی و روش اجرای آن تبیینی- تحلیلی است. در این پژوهش پنج گونه چالش شامل سکونتگاه‌های غیر‌رسمی؛ الحاق، ادغام و خالی از سکنه شدن روستاها؛ تغییر کاربری زمین؛ تمرکزگرایی و شهرنشینی شتابان و ناهمگون تبیین گردید و مشخص شد که چالش‌ها تحت تاثیر دو عامل امنیت ملی را تهدید می‌کنند؛ عامل اول برمی‌گردد به ماهیت ملی بودن ناحیه کلان‌شهری تهران و عامل دوم به ماهیت ضد امنیتی چالش‌ها مربوط می‌شود.
نتایج حاصل نشان می‌دهد که چالش‌های کالبدی- فضایی در تهدید امنیت ملی نقش موثری دارند اما میزان اثرگذاری آنها با هم متفاوت است. چالش سکونتگاه‌های غیررسمی و عواقب مترتب از آن، بیشترین اثر را تهدید امنیت ملی دارد و چالش الحاق، ادغام و خالی از سکنه شدن روستاها در بین چالش‌های مورد بررسی، کمترین تهدید را متوجه امنیت ملی می‌کند. مهمترین نتیجه‌ای که از پژوهش حاضر حاصل شده است نگاه چالشی و امنیتی به مدل توسعه فضایی در ‌ناحیه کلان‌شهری تهران و یافتن دریچه‌هایی جدید و سنت شکنانه از مفهوم امنیتی شدن مسائل توسعه فضایی است. به عبارت دیگر در این پژوهش، توسعه فضایی به عنوان سرچشمه فرآیندهای تهدید کننده امنیت ملی مورد توجه قرار گرفته است، کما اینکه در نگاه مسئولان و بانیان امنیت در موارد متعدد مغفول مانده‌اند.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.33292538.1402.13.47.3.7

عنوان مقاله [English]

Analysis of Spatial Expansion Challenges in Metropolitan Areas with a National Security Approach Case Study: physical-spatial challenges in Tehran Metropolitan Area

نویسندگان [English]

kazem khazaei ¹
esmaeil aliakbari ²
hadi veicy ³

¹ Payame Noor University

² Payame Noor University

³ Payame Noor University

چکیده [English]

The Spatial Expansion of the metropolitan area of Tehran has taken place in recent decades with an accelerated speed and a heterogeneous character. With this approach, the aim of the current research is to analyze the challenges of the metropolitan area of Tehran with the approach of national security and its explanatory-analytical implementation method. In this research, five types of challenges include informal settlements; annexation, integration and depopulation of the village; land use change; Centralization and rapid and heterogeneous urbanization were explained and it was found that the challenges under the influence of two factors threaten national security; The first factor is related to the national nature of the metropolitan area of Tehran and the second factor is related to the anti-security nature of the challenges.
The results show that physical-spatial challenges play an effective role in threatening national security, but their effectiveness is different. The challenge of informal settlements has the greatest impact on national security, and the challenge of annexation, integration and depopulation of villages poses the least threat to national security among the examined challenges. The most important result obtained from the research is a challenging and security look at the Spatial Expansion model in the metropolitan area of Tehran and finding new windows from the concept of security of Spatial Expansion issues. In other words, space development has been considered as the origin of processes that threaten national security, but they have been neglected in the view of security officials in many cases.

کلیدواژه‌ها [English]

Spatial Expansion
Physical-spatial challenges
Political economy of space
Tehran Metropolitan Area
National security

مراجع

فهرست منابع و مآخذ فارسی
- آخوندی، عباس، برک پور، ناصر، اسدی، ایرح، طاهرخانی، حبیب اله، بصیرت، میثم و گلزار، زندی(1386)، حاکمیت شهر-منطقه تهران: چالش‌ها و روندها، نشریه هنرهای زیبا، شماره 29، صفحات 16-5.
- ابراهیم زاده، عیسی و نصیری، یوسف(1386)، شهرنشینی شتابان، روندها و پیامدها، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 238، صفحات 241-232.
- ایمانی شاملو، جواد(1397)، تبیین تحولات فضایی کلان شهر تهران از منظر اقتصاد سیاسی نفت، رساله دکتری دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما؛ مجتبی رفیعیان، استاد مشاور؛ هاشم داداش پور.
- پاتر، رابرت و ایونز، سلی لوید(1384)، شهر در جهان درحال توسعه، ترجمه کیومرث ایراندوست و دیگران، انتشارات سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور.
- پورافکاری، نصراله، کلانتری، صمد و نقدی، اسدالله(1381)، توسعه شهر نشینی و پیامدهای آن(با تکیه بر مورد ایران)، فصلنامه جمعیت، شماره 39 و 40، صفحات 34-1.
- پیران، پرویز(1366)، شهرنشینی شتابان و ناهمگون، مجله سیاسی اقتصادی، شماره چهارم، صفحات 33-30.
- تهامی، مجتبی(1395)، امنیت ملی، داکترین، سیاست‌های دفاعی و امنیتی، دانشگاه عالی دفاع ملی.
- جان پرور، محسن؛ حسین پور مطلق، مهدی و مهدی عراقی، مهناز (1392)، تبیین عوامل اجتماعی- سیاسی موثر بر امنیت شهر تهران، فصلنامه مطالعات جامعه شناختی ایران، سال سوم، شماره نهم، صفحات 9 تا 27.
- جمعه پور، محمود(1398)، پارادایم نوین برنامه‌ریزی برای پایداری و مدیریت یکپارچه ‌ناحیه کلان‌شهری تهران، ساماندهی یا تغییر پایتخت، فصلنامه برنامهریزی توسعه شهری و منطقه ای، دوره 3، شماره 4، صفحات 158-133.
- حسامیان، فرخ؛ اعتماد، گیتی و خائری، محمد رضا(1388)، شهر نشینی در ایران، موسسه انتشارات آگاه، چاپ هشتم.
- خضری، محمد؛ فرجی راد، خدر و قاسمی، محمد(1396)، پیامدهای امنیتی ناموزونی توسعه منطقهای در ایران، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال بیستم، شماره چهارم، صفحات 186-159.
- خیرالدین، رضا و رازپور، مهدی(1395)، بررسی و تحلیل چالش‌های پایداری توسعه فضایی در شهر مرزی بانه، پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال هفتم، شماره 25، صفحات 84-63.
- درویشی، علی(1391)، رشد شتابان شهری و آسیب‌شناسی کالبدی و اجتماعی در شهر اردبیل، رساله دکتری، اساتید راهنما: محمدتقی رهنمایی و نفیسه مرصوصی، استاد مشاور: مصطفی طالشی، دانشگاه پیام نور مرکز، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی.
- رجبی، آزیتا(1377)، روند شکل گیری و توسعه فضایی شهر تهران، پژوهش های جغرافیایی، شماره 34، صفحات 98-72.
- رهنمایی، محمدتقی و پورموسوی، سید موسی(1384)، بررسی ناپایداری های امنیتی کلانشهر تهرن بر اساس شاخص های توسعه پایدار شهری، پژوهش های جغرافیایی شماره 57، صفحات 193-177.
- زارعی، بهادر؛ یزدانپناه، کیومرث و زینیوند، علی(1392)، بررسی گفتمان‌های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 83، صفحات64-45.
- سازمان امور اراضی کشور(1395)، آمار نامه تخصصی اراضی کشاورزی، دفتر آمار و فناوری اطلاعات اراضی، چاپ اول.
- سازمان مدیریت و ‌‌‌برنامه‌ریزی استان تهران، معاونت آمار و اطلاعات،( 1400).
- ساعی، احمد. (1384)، امنیت ملی در جهان سوم، پژوهش حقوق عمومی، صفحات 55-91.
- سالنامه آماری کشور، 1398.
- صادقی، زهرا و یزدانی، عنایت ا... (1389)، امنیت اجتماعی و تأثیر آن بر امنیت ملی ایران (در قالب تهدیدات فرهنگی - اجتماعی)، مجله مهندسی فرهنگی، شماره 39 و 40، صفحات 64-48.
- صالحی مرزیجرانی، مریم(1384)، آسیب شناسی شهر نشینی در ایران امروز، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره 211 و 212.
- طالشی، مصطفی(1398)، سیاست تمرکزگرایی و ناپایداری نظام سکونتگاهی در پیرامون کلانشهر تهران، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی 28، صفحات 156-133.
- عبدی، عطاالله؛ کرمی، تاج الدین و مستجابی، حمید(1397)، رابطه حاشیه نشینی با تهدید امنیت ملی؛ نقش واسطه‌ای حس تعلق مکانی، پژوهشناهه نظم و امنیت انتظامی، سال یازدهم، شماره سوم، صفحات 134-113.
- عزیزپور، ملکه(1375)، توان سنجی محیط طبیعی و توسعه فیزیکی شهر(پژوهش موردی: الگوی توسعه مناسب شهر تبریز)، رساله دکتری جغرافیای انسانی، استاد راهنما؛ فرج الله محمودی، اساتید مشاور؛ حسین شکویی و کریم حسین زاده دلیر، دانشگاه تربیت مدرس.
- علی اکبری، اسماعیل(1383)، توسعۀ شهری و آسیب شناسی اجتماعی در ایران، مجله پژوهش های جغرافیایی، شماره 48، صفحات 69-49.
- ماندل، رابرت(1377)، چهرة متغیّر امنیت ملی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- مجتهدزاده، پیروز(1381)، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران، انتشارات سمت.
- محمدزاده، رحمت(1386)، بررسی اثرات زیست محیطی توسعه فیزیکی شتابان شهرها - با تاکید بر شهرهای تهران و تبریز، جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره 9، صفحات 112-93.
- مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سال های 95-1365.
- موسوی، یعقوب(1388)، تحلیلی جامعه شناختی از تناقضات فضایی و اجتماعی توسعه شهری، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره 3، شماره 2، صفحات 18-1.
- مهندسین مشاور معماری و شهرسازی عرصه(1395)، مطالعات مجموعه شهر تهران، تهیه برنامه ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی شهر تهران و اقدامات توانمندسازی اجتماعات آنها با تاکید بر بهسازی شهری؛ وزارت راه و شهرسازی.
- نظریان، اصغر(1388)، مهاجرت‌های قومی و تغییر ساختار اجتماعی شهرهای ایران، فصلنامه آمایش محیط، شماره 6، صفحات 33-1.
- نظریان، اصغر و کنارودی، سهیل(1389)، تحولات اجتماعی ادغام مناطق روستایی در سازمان فضایی- کالبدی شهر تهران(مطالعه موردی: منطقه کن)، فصلنامه جغرافیایی چشم انداز زاگرس، سال دوم، شماره 3، صفحات 63-47.
- نوریان، احمد و رمضانی، محمد جواد (1399)، غیر امنیتی کردن مسائل اجتماعی؛ مطالعه موردی: شهر تهران، فصلنامه علمی امنیت ملی، سال دهم، شماره سی و ششم، مقاله چهاردهم از صفحات 466-441.
- ویسی، هادی و مهماندوست، خدیجه (1392)، تاثیر نظام سیاسی تک ساخت بر آرایش فضایی- مکانی و توسعه شهرهای ایران، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال نهم، شماره دوم، صفحات 229-204.
- یدالهی، فریبرز(1398)، جستاری بر شهر و شهرسازی، انتشارات آبرخ، چاپ اول.
فهرست منابع و مآخذ انگلیسی
- Buzan, B., Wæver, O., Wæver, O., & De Wilde, J. (1998). Security: A new framework for analysis. Lynne Rienner Publishers.
- Cohen، (2006). Urbanization in developing countries: Current trends، future projections، and key challenges for sustainability. Technology in society، 28(1-2)، 63-80.
- Dhaliwal, G. S., Sangha, G. S., & Ralhan, P. K. (2000). Fundamentals of environmental science.
- Estes, R. J. (2010). The world social situation: Development challenges at the outset of a new century. Social Indicators Research, 98(3), 363-402.
- Farrell، (2017). The rapid urban growth triad: a new conceptual framework for examining the urban transition in developing countries. Sustainability، 9(8)، 1407.
- Hutchison, R. (Ed.). (2010). Encyclopedia of urban studies (Vol. 1). Sage.
- Sheng، K. (2011، June). Urban Challenges in South-East Asia. In UNESCAP، Fifth Asia Pacific Urban Forum.
- United Nations. Department of International Economic, United Nations. Department for Economic, Social Information, Policy Analysis, & Social Affairs. Population Division. (2003). World urbanization prospects (No. 237). United Nations, Department of International Economic and Social Affairs.