تبیین وزن ژئوپلیتیک ایران در معادلات امنیتی منطقه جنوب غرب آسیا (در دوران گذار)

رسولی, مجید; اسلامی, محسن; مرتضائی, نرگس

تبیین وزن ژئوپلیتیک ایران در معادلات امنیتی منطقه جنوب غرب آسیا (در دوران گذار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه ژئوپلیتیک مرکز مطالعات آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

² دانشیار گروه روابط بین‌الملل، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³ کارشناسی ارشد رشته روابط بین‌الملل، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

در دهه‌های اخیر، جهان بیش‌از پیش شاهد اثرگذاری عامل ژئوپلیتیک بر محیط بین‌الملل بوده است. زیرا ژئوپلیتیک می‎تواند راهبردهای سیاست خارجی کشورها را تعیین کرده و با شناسایی محدودیت‌ها و امکانات موجود در فضای جغرافیایی کشور، زمینه دستیابی به اهداف سیاسی، قدرت و امنیت کشور را فراهم آورد. جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به موقعیت خاصی که ازلحاظ ژئوپلیتیکی در منطقه غرب آسیا دارد، از این قاعده مستثنی نیست. بر این اساس، این پژوهش باهدف تبیین فرصت‌های ژئوپلیتیکی مولّد قدرت و امنیت پایدار ایران در منطقه غرب آسیا، درصدد پاسخگویی به این پرسش است، که وزن ژئوپلیتیک ایران در معادلات امنیتی منطقه غرب آسیا چگونه ارزیابی می‌شود؟ روش‌شناسی پژوهش حاضر که ماهیتی توصیفی- تحلیلی دارد، داده‌ها و اطلاعات موردنیاز را به روش کتابخانه‌ای و از طریق دستیابی به منابعی مانند کتاب، مقاله و گزارش‌های پژوهشی فراهم و گردآوری نموده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که متغیر ژئوپلیتیک (به‌عنوان عامل اصلی تأثیرگذار در شکل‌دهی معادلات امنیتی ایران) و دو متغیر ژئوکالچر و ژئواکونومیک (به‌عنوان دو مؤلفه از اندیشه‌های ژئوپلیتیکی) می‎توانند به‌عنوان متغیرهای میانی، نقش‌آفرینی کرده و سه ضلع اصلی معادلات امنیتی قدرت ایران را در غرب آسیا شکل دهند. نتایج پژوهش نشان داده است که عامل ژئوپلیتیک به‌عنوان یک متغیر کهن، همچنان می‌تواند برای جمهوری اسلامی ایران امنیت ساز بوده و معادلات امنیتی منطقه غرب آسیا را به نفع جمهوری اسلامی ایران تغییر دهد.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.33292538.1402.13.48.1.7

عنوان مقاله [English]

Explanation of Iran`s Geopolitical Weight in the Security Equations of the Southwest Asia Region (in the Transition Period)

نویسندگان [English]

Majid Rasouli ¹
Mohsen Eslami ²
Narges Mortezaei ³

¹ Department of Geopolitics, Center for African Studies, Tarbiat Modares University, Tehran

² department of international relations.tarbiat modares

³ Master student of International Relations, Tarbiat Modares University, Tehran

چکیده [English]

In recent decades, changes and developments in the international arena in various forms have provided the grounds for the growing dependence of countries on each other. In such a way that this dependence has made it very difficult to achieve national interests and security without active and powerful acting and role-playing resulting from a realistically foreign policy in the regional and global arena. Whereas the adoption of an effective foreign policy in order to create sustainable security depends on recognizing the influencing factors on the foreign policy of countries; Therefore, efforts should strengthen these mentioned factors to achieve national goals and create security. On this basis, among the security maker factors, geopolitical factors is one of the most important and influential factor, because geopolitics can determine the foreign policy strategies of countries and by identifying the limitations and facilities in the geographical space of the country, can provide achievement grounds to political goals, power and security of the country. The main purpose of this study is to explain the geopolitical opportunities that generate power and sustainable security for Iran in the region of Southwest Asia. This study seeks to answer the question of how is Iran's geopolitical weight evaluated in the security equations of the of Southwest Asia region? Methodology governing the present study, which has a descriptive-analytical nature, Based on the theory of Barry Buzan's regional security complex, it is based on the assumption that the geopolitical variable (as the main influential factor in shaping Iran's security equations)

کلیدواژه‌ها [English]

Geopolitics
geoeconomy
geoculture
security and the West Asian region

مراجع

منابع و مآخذ

الف. منابع فارسی
- آذرشب، محمدتقی و مومنی، سید محمدجواد. (1396). ”الزامات امنیت منطقهای و راهبرد امنیتی ایران در خاورمیانه، فصلنامه راهبرد سیاسی” سال اول، شماره 2.
- احمدی، علی. (1399). ”جنوب عراق و تحولات ژئوکالچر جهان اسلام: ریملند شیعی” فصلنامه علمی فرهنگ و ارتباطات، سال چهارم، شماره دوم.
- اخباری، محمد؛ قصابزاده، مجید و حسنآبادی، داوود. (۱۳۹۸). ”تحلیل جغرافیایی ژئواکونومی جمهوری اسلامی ایران در معادلات جدید منطقه جنوب غرب آسیا” فصلنامه نگرشهای نو در چغرافیای انسانی، سال دوازدهم، شماره اول.
- اسلامی، مسعود؛ غریبی، محسن. (1397). ”ژئواکونومی نوین انرژی و پیامدهای آن برای امنیت انرژی جهان فصلنامه سیاست خارجی” سال سی و دوم، شماره 2.
- اطاعت، جواد و نصرتی، حمیدرضا. (1390). ”نفت، ژئواکونومیک و امنیت ملی ایران، فصلنامه علمی – پژوهشی فضای جغرافیایی” سال یازدهم، شماره 36.
- اعظمی، هادی .(1384). ”عوامل موثر در جایگاه ژئوپلیتیک ایران در منطقه (فرصتها و تهدیدات)” فصلنامه بینالمللی ژئوپلیتیک، شماره ۲.
- برزگر، کیهان. (۱۳۸۷). ”ایران، خاورمیانه و امنیت بینالملل” فصلنامه سیاست خارجی. سال بیست و دوم، شماره ۳.
- برزگر، کیهان. (1388). ”منطقهگرایی در سیاست خارجی”. مجله مطالعات اوراسیای مرکزی، سال دوم، شماره 5.
- برزگر، کیهان. (1394). ”سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه (بین حوادث 11 سپتامبر 2001 و تحولات عربی 2011)” انتشارات وزارت امورخارجه.
- بوزان، باری و ویور، ال. (1396). ”کتاب مناطق و قدرتها”، ترجمه رحمان قهرمانپو، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- بوزان، باری؛ ویور، ال و ویلد، پاپ. (1394). ”چارچوبی برای تحلیل امنیت”، ترجمه علیرضا طیب، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- بوزان، باری. (1378). ”مردم دولتها و هراس”، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- پهلوانی، عبدالکریم و حیرانینیا، جواد. (1387). ”همکاریهای بینالمللی و توسعه بخش انرزی(نفت و گاز) جمهوری اسلامی ایران، بررسی تجربه روسیه” فصلنامه راهبرد، شماره 47.
- جانپرور، محسن؛ قربانی، سپهرو آرش. (1396). ”ژئوپلیتیک شهری” انتشارات انجمن ژئوپلیتیک ایران.
- جانسیز، احمد و صالحیان، تاجالدین. (1394). ”نگاه نو به رقابت ایران و ترکیه در کسب قدرت منطقهاى”.فصلنامه پژوهشهای روابط بینالملل، دوره نخست، شماره نوزدهم.
- حاجی یوسفی، امیرمحمد. (۱۳۸۸). ”هلال شیعی؛ فرصتها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا” مجله دانش سیاسی. سال پنجم، شماره اول.
- حافظنیا، محمدضا و فرجی، بهرام. (۱۳۹۳)، ”تأثیر ژئوپلیتیک انرژی بر شکلگیری ترتیبات امنیت منطقهای؛ مطالعه موردی منطقه خلیج فارس از 1970 تا 2010” فصلنامه آفاق امنیت، سال هفتم، شماره بیست و چهارم.
- حافظنیا، محمدرضا و کاویانیراد، مراد. (1393). ”فلسفه جغرافیای سیاسی” چاپ اول، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- حیدری، غلامحسین. (1385).”نظام ژئوپلیتیک جهانی در قرن21 و موقعیت ایران”مجله ژئوپلیتیک، شماره۲.
- حیدری، غلامحسین؛ طاهری، مسعود و عزتی، عزتالله. (1397). ”تحلیل معادلات قدرت جهانی در بستر ژئوکالچر؛ تقابل، رقابت یا همکاری” فصلنامه علمی پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی، سال دهم، شماره چهارم.
- خسروینژاد، میلاد. (1394). ”جایگاه منطقهگرایی در سیاست خارجی ایران و ترکیه پس از تحولات خاورمیانه (2015-2011)”، پایاننامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی.
- درخشه، جلال و دیوسالار، مجید. (1390). ”عوامل همگرا و واگرا در روابط ایران و ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در ترکیه” فصلنامه تحقیقات سیاسی و بینالمللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر رضا، دوره 3، شماره
- درویشی، لیلا. (1397). ”سیاستهای قدرتهای منطقهای و فرامنطقهای تاثیرگذار بر انتقال انرژی دریای خزر و تاثیر آن بر منافع ملی جمهوری اسلامی ایران” پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه محقق اردبیلی.
- دهشیری، محمدرضا وگلستان، مسلم. (1395). ”الگوی رفتاری قدرتهای بزرگ در مدیریت بحرانهای بینالمللی در نظام تک- چندقطبی”. فصلنامه علوم سیاسی، دوره 11.
- روشن، علیاصغر و فرهادیان، نورالله. (1385). ”فرهنگ اصطلاحات(جغرافیای سیاسی – نظامی)”، انتشارات دانشگاه امام حسین(ع).
- زهرانی، مصطفی؛ فرجی لوحهسرا، تیمور. (1395). ”رویکرد ژئوپلیتیک فدراسیون روسیه در بحران سوریه” فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 94.
- سازمند، بهاره. (1396). ”نقدی بر کتاب چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت” پژوهش نامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفدهم، شماره هشتم.
- سازمند، بهاره و جوکار، مهدی. (1395). ”مجموعه امنیتی منطقهای، پویشها و الگوهای روابط کشورهای حوزه خلیج فارس” فصلنامه ژئوپلیتی، سال دوازدهم، شماره دوم.
- ساعی، احمد و پاشنگ، مریم. (1395). ”ضرورت نگاه فراملی به امنیت انرژی” نشریه راهبرد، شماره هشتاد، سال بیست و پنج.
- سیفزاده، سیدحسین. (1377). ”آسیای مرکزی: همگرایی منطقهای، توسعه ملی و نقش ایران در آن” مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 40.
- سیمبر، رضا و قربانی شیخنشین، ارسلان. (1388). ”دیپلماسی نوین در روابط خارجی رویکردها و ابزارهای متغییر فصلنامه بینالمللی روابط خارجی” ، سال اول، شماره چهارم.
- صالحی، فاطمه. (1394). ”جهانی شدن و منطقهگرایی با تاکید بر سیاست خارجی ایران” پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان.
- صالحی، مختارو زارع، رحمان. (1396)، ”خلأ قدرت و تأثیر آن بر امنیت منطقه خاورمیانه” فصلنامه مطالعات روابط بینالملل، سال دهم، شماره40.
- طهماسبی، فرزانه. (۱۳۹۱). ”نظریه مجموعه امنیتی منطقهای و تداوم بحران در خاورمیانه(مطالعه موردی مناقشه اعراب و اسرائیل)” ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
- عباسی سمنانی و علیرضا. (1389). ”موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در مناسبات قدرت منطقهای و جهانی”. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، دوره بیست و دوم، شماره هشتاد و سه.
- علویان، مرتضی؛ کوزهگر کالجی، ولی. (1388). ”سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و آسیای مرکزی، بسترهای همگرایی و زمینههای واگرایی” فصلنامه علوم سیاسی، سال دوازدهم، شماره 46.
- کرانی، زهرا. (1398). ”تأثیر ژئوکالچر منطقهای بر روابط میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی” فصلنامه مطالعات آسیای جنوب غربی، سال دوم، شماره 5.
- گلکرمی، عابد. (۱۳۹۶). ”تبیین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه ژئوپولیتیک و ارائه الگوی بهینه منطقهای، مطالعه موردی: خلیج فارس”. رساله دکتری، دانشگاه خوارزمی.
- گلکرمی، عابد؛ کریمیپور، یدالله؛ متقی، افشین و ربیعی، حسین. (1396). ”تبیین ژئوپلیتیک سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر قابلیتهای ژئواکونومیک” نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال هجدهم، شماره 49.
- متقی، افشین؛ جانپرور، محسن؛ قربانی سپهرو آرش. (1397). ”نگرشی نو در بازتعریف مفهوم ژئوپلیتیک صلح” فصلنامه پژوهشهای روابط بین الملل، دوره هشتم، شماره اول.
- موسوی شفائی، سید مسعود و شاپوری، مهدی. (۱۳۹۰). ”ابعاد و پیامدهای ژئوپلیتیک پرخطرایران” فصلنامه مطالعات راهبردی، سال چهاردهم، شماره چهارم.
- نادری، احمد. (1393). ”از ژئوپلیتیک دولت محور، به ژئوکالچر تمدن محور؛ خاورمیانه عرصه نبرد تمدنها” دوفصلنامه مطالعات قدرت نرم، سال چهارم، شماره 10.
- نورمحمدی، مرتضی و فصیحی دولتشاهی، محمدعارف .(1397). ”کاربست نظریهی مجموعهی امنیتی منطقهای در تحلیل مسائل و الگوهای روابط در جنوب آسیا” فصلنامه رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، دوره 10، شماره 2.
- ویسی، هادی. (1398). ”رقابتهای ژئوپلیتیکی عربستان سعودی و ایران و ضرورت گذار از ژئوپلیتیک ایدئولوژیک به ژئواکونومی در منطقه خلیج فارس” فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال نهم، شماره اول.
ب. منابع انگلیسی
- Benli, Altunisik. (2008). “The Possibilities and Limits of Turkey’s Soft Power in the Middle East”. Insight Turkey, Vol.10 (2).
- David, Javier E. (2017). “US-Saudi Arabia seal weapons deal worth nearly $110 billion immediately, $350 billion over 10 years”. Available at: https://www.cnbc.com.
- EKSI, M. (2017). “Regional Hegemony Quests in the Middle East from the Balance of Power System to the Balance of Proxy Wars: Turkey as Balancing Power for the Iran - Saudi Rivalry”, Akademik Bakış, Volume 11 (21), 156- 133.
- Gady, Franz-Stefan. (2016). “Iran and Russia Negotiating $10 Billion Arms Deal” available at: https://thediplomat.com.
- Golshani, Alireza; Sohrabi, Hamid Reza (2012). “Geopolitical Role of the Islamic Republic of Iran in Global Energy Security Based on Strategic Management Model”. International Political Quarterly of Islamic Azad University of Shahreza Branch.
- Hardy, Catherine. (2017). “Saudi Arabia and Russia sign arms deal”. available at: euronews.com.
- I lecha, E. S. & others(2016). “Re-conceptualizing orders in the Mena Region”, the Analytical Framework of the Menara Project, Methodology and concept papers.
- Kasapoglu, Can.(2017).“Why Turkey might Buy Russia's S-400 Defence System”. Available at: http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/.
- Litvak, Meir,Landau, Emily B and Kam, Ephraim(2018). “Book of Iran in a Changing Strategic Environment”. Institute for National Security Studies (INSS).
- Mousavi Shafaei, Seyyed Masoud; Shapouri, Mehdi (2011). “Dimensions and Consequences of High Risk Zooplastic Iran”. Strategic Studies Quarterly.
- Salavatian, H. & others (2015).“Iran and Saudi Arabia: the dilemma169 of security, the balance of threat”, Journal of Scientific Research and Development, volume 2, (2), 141- 149.
- Walt, S. M. (1991). “The Renaissance of Security Studies”, Mershon International Studies Review, Vol. 35. No. 2.
- Wendy, Kristiansen. (2010). “Turkey’s Soft Power Successes”. Le Monde Diplomatic, Vol.4 (7).